ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ φύση-μνημεία-πρόσωπα του φυλόλογου Νίκου Ι.Λεβογιάννη

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 5

φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

Γκετύ του Λος Άντζελες της Αμερικής, το οποίο πρόσφατα έγινε γνωστό από την υπόθεση της γνωστής βίλας στη «Σχοινούσα», η οποία μέχρι πριν μερικά χρόνια ήταν παγκόσμιο κέντρο διακίνησης προϊόντων αρχαιοκαπηλίας. Στη συνέχεια ο κούρος παραχωρήθηκε στο μουσείο Princeton της Αμερικής όπου τον εντόπισε η αρχαιολόγος κ. Αλευρά και τον μελέτησε δίνοντάς του το όνομα «ο κούρος του «Princeton». Στα δυο πανάρχαια λατομεία της Νάξου, στον Απόλλωνα και στο Φλεριό (Μέλανες-Ποταμιά) γεννήθηκε η μεγαλύτερη τέχνη της αρχαιότητας, η ελληνική μαρμαρογλυπτική. Από τα δυο αυτά αρχαία λατομεία προέρχονται τα περισσότερα μαρμάρινα έργα και μνημεία που βρίσκονται στο ιερό νησί των αρχαίων Ελλήνων τη Δήλο, αλλά και δεκάδες κούροι που μεταφέρθηκαν στις περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου. * Εκτεταμένα απομεινάρια του μόλου του αρχαίου λιμανιού του Απόλλωνα βρίσκονται στη θέση «Μάρμαρα», στην ακτή μπροστά από το παλιό ξενοδοχείο «Αίολος». Σώζεται σε μεγάλη έκταση ο μόλος του αρχαίου λιμανιού, τον οποίο οι ντόπιοι ονομάζουν «στα μάρμαρα».
Ο μόλος είναι κατασκευασμένος από μεγάλους μισοκατεργασμένους μαρμάρινους ογκόλιθους. Μέχρι τη δεκαετία 1960 ο μόλος σωζόταν σε όλο του σχεδόν το μέγεθος όπως προκύπτει από φωτογραφίες προπολεμικές. Αλλά όταν κατασκευαζόταν ο σημερινός κυματοθραύστης αφαιρέθηκαν μεγάλος αριθμός ογκολίθων και χτίστηκαν στο νέο κυματοθραύστη. Στο σημείο που βρίσκεται ο αρχαίος μόλος αποδεικνύεται ότι κατέληγε και ο «αρχαίος δρόμος», πάνω στον οποίο μετέφεραν με το σύστημα της διολίσθησης τους ημίεργους κούρους και τους άλλους μαρμάρινους όγκους, για να τους φορτώσουν στα πλοία και να τους μεταφέρουν στη Δήλο και αλλού. Τα ίχνη του «αρχαίου δρόμου» εντοπίστηκαν γύρω στα 1970 κατά τη διάνοιξη των θεμελίων παρακείμενων στην περιοχή αυτή οικοδομών, όπως και κατά τη διάνοιξη της αμαξιτής οδού Απόλλωνα-Κωμιακής το 1930 στο ίδιο σημείο. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες ντόπιων ο «αρχαίος δρόμος» ήταν στρωμένος επιμελώς με πλάκες από μάρμαρο. Ο αρχαίος δρόμος» ήταν ένα μαρμαροστρωμένο φαρδύ μονοπάτι, που ξεκινούσε από το εσωτερικό του αρχαίου λατομείου και έφθανε μέχρι την ακτή μπροστά στον αρχαίο μόλο. Τέτοιοι «δρόμοι» βρίσκονται σε όλα σχεδόν τα αρχαία λατομεία μαρμάρου. * Το τοπωνύμιο «Κωμιακή», όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Ιω. Προμπονάς παραπέμπει στην ύπαρξη αρχαίου οικισμού, που έφερε το όνομα Κώμη, γύρω απ’ τον οποίο αναπτύχθηκαν μικρότεροι οικισμοί, το Σκεπόνι, ο Απόλλωνας, ο Μυρίσης, η Χίλια Βρύση, η Αγιά κ.α. (Ι. Προμπονάς: «Το τοπωνύμιο Κωμιακή», βιβλίο Κωμιακή τ. β΄). Το τοπωνύμιο Κωμιακή συναντάται καταγραμμένο σε έγγραφα από το 1537 και μετά και αυτό είναι το παλαιό όνομα του χωριού και της ευρύτερης περιοχής. Το όνομα Κορωνίς-Κορωνίδα εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1834, όταν ιδρύθηκαν στο πρώτο ελληνικό κράτος οι δήμοι και ανάμεσα σ’ αυτούς ο Δήμος Κορωνίδος Νάξου με πρωτεύουσα την Κωμιακή. Το όνομα Κορωνίς έχει

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 6

φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

στο βουνό «Κόρωνος», η ψηλότερη κορυφή του οποίου βρίσκεται νότια του οικισμού Κωμιακή, πάνω από το Σκεπόνι. Ο οικισμός της Κωμιακής ουδέποτε ονομάστηκε Κορωνίς. Το όνομα Κορωνίς προσδιορίζει τον Δήμο και αργότερα την Κοινότητα, όχι όμως το χωριό. Στα επίσημα έγγραφα ίδρυσης του Δήμου Κορωνίδος αναφέρεται ως πρωτεύουσα το χωριό Κωμιακή. Αλλά και στο νόμο με τον οποίο ιδρύθηκαν για πρώτη φορά οι κοινότητες (1912) αναφέρεται η Κοινότητα Κορωνίδος, η οποία περιλαμβάνει τους οικισμούς Κωμιακή, Απόλλωνα και Σκεπόνι. Το χωριό αναπτύχθηκε και απέκτησε ξεχωριστή σημασία (όπως και τα άλλα γειτονικά χωριά της βόρειας Νάξου), κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών στο Αιγαίο (μέσα 7ου έως μέσα 10ου αι.), όταν οι παράλιοι οικισμοί της ευρύτερης περιοχής εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους τους από τον φόβο των πειρατών και των συχνών επιδρομών, λεηλασιών και αρπαγών ανθρώπων και αγαθών από τους Σπαντήδες, ‘όπως αποκαλούσαν τους πειρατές. Δεν σώθηκαν όμως μέσα στην Κωμιακή σαφή στοιχεία από τους χρόνους εκείνους κατά τους οποίους κτίστηκε πιθανότατα το μοναστήρι της Αγιάς και ίσως ο ναός των Αγίων Θεοδώρων στον ομώνυμο όρμο. * Στην Κωμιακή και στην ευρύτερη περιοχή της υπάρχουν σημαντικές εκκλησιές, παλαιοχριστιανικές, βυζαντινές και μεταβυζαντινές, καθώς και δυο μοναστήρια, το μοναστήρι της Αγιάς και το μοναστήρι της Φανερωμένης. Μέσα στο χωριό υπάρχει μόνο ο υστεροβυζαντινός ναός των Ταξιαρχών, ο ποίος αποτελεί το βόρειο κλίτος του ενοριακού ναού της Θεοσκέπαστης, του οποίου η αρχική φάση (το καθολικό) ανήκει πιθανόν στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Λίγο έξω απ’ το χωριό προς τα βόρεια (500 μέτρα) και πάνω στον δρόμο προς τον Απόλλωνα βρίσκεται ο βυζαντινός κοιμητηριακός ναός του Αγίου Γεωργίου, που πρόσφατα αναπαλαιώθηκε, ενώ νότια του χωριού (1000 μέτρα) και πάνω στον δρόμο προς Σκαδό και Σταυρό Κεραμωτής στη θέση Βλακού βρίσκεται ο πιθανότατα βυζαντινός δίκλιτος ναός της Ζωοδόχου Πηγής-Αγίου Κων/νου (Βλακιώτισσας). Στον απέναντι από την Κωμιακή λόφο του Τρούλου, πάνω στο μονοπάτι Κωμιακής-Ανέφαμα) βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου με πολλές και σημαντικές αγιογραφίες. Στον 10ο αιώνα ανήκει το Μοναστήρι της Αγιάς στην ομώνυμη θέση, που γιορτάζει στις 15 Αυγούστου και ήταν το αρχαιότερο και σημαντικότερο Πανναξιακό πανηγύρι, με παραδόσεις, θαύματα και ιστορίες, με τα άφθονα νερά και τη μοναδική σε αγριότητα και ομορφιά φύση. Το πανηγύρι αυτό σήμερα έχει ξαναζωντανέψει και συγκεντρώνει κάθε 15αύγουστο χιλιάδες προσκυνητών. Προς το τέλος του 16ου αι. χτίστηκε το ιστορικό Μοναστήρι της Φανερωμένης (1557), που γιορτάζει επίσης στις 15 Αυγούστου. Παλαιοί είναι και άλλοι ναοί όπως ο Άγ. Γιώργης ο Σκεπονίτης στο Σκεπόνι, η Σωτείρα πάνω απ’ το Σκεπόνι, η Αγία Αναστασία στου Κανά (ο σημερινός καινούριος ναός χτίστηκε στα ερείπια του βυζαντινού ναού που υπήρχε εκεί), οι Άγ. Θεόδωροι ναός παλαιοχριστιανικός επίσης ανακαινισμένος, ο επίσης παλαιός ναός του Αγ. Μάμα στον Κάμπο (ανακαινισμένος δίπλα από τα ερείπια του παλαιού ναού), ο Άγ. Φωκάς (Άι Φικάς) στον ομώνυμο όρμο του Απόλλωνα, ναός επίσης παλαιοχριστιανικός. Τις εκκλησίες της περιοχής έχει μελετήσει και δημοσιεύσει ο

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 7

φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

αρχαιολόγος Γ. Μαστορόπουλος στον 3ο τόμο του βιβλίου μου «ΚΩΜΙΑΚΗ» που εκδόθηκε το 2005. * Στο κεντρικό τμήμα του χωριού, που είναι και το παλαιότερο, κτισμένο σε απόκρημνο σημείο, που δεν είναι ορατό από τη μεριά της θάλασσας, για να μην το βρίσκουν εύκολα οι Σπαντήδες πειρατές, υπάρχει φράγκικο κάστρο, σημαντικά τμήματα του οποίου διασώζονται, καθώς και ο «πύργος του φράγκου», διώροφο σπίτι (του Καρουσομανώλη), όπως μαρτυρείται από γραπτές και προφορικές αναφορές. Στην ευρύτερη περιοχή της Κωμιακής υπάρχουν επίσης οι φράγκικοι πύργοι του φεουδάρχη Γριμάλδι στο Σκεπόνι, το πυργάκι του Ντερεμόν στου Κανά, ο πύργος των Κόκκων-Σπανών στην Αγιά και ένας πύργος που δεν ολοκληρώθηκε στο Μαυρομάρι. Όλα αυτά τα μνημεία επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη στην περιοχή ισχυρών φεουδαρχικών δομών κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Συνήθως η Κωμιακή και οι εξοχές της ήταν για τους φεουδάρχες τόποι παραθερισμού και γι’ αυτό οι πύργοι και τα πυργόσπιτα (πλην του πύργου της Αγιάς) ήταν μικρού μεγέθους. * Η ζωή στην περιοχή συνεχίστηκε αδιάκοπα καθ’ όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας-Τουρκοκρατίας. Στην Κωμιακή διασώζεται ένα απ’ τα ελάχιστα τούρκικα τοπωνύμια της Νάξου, το τοπωνύμιο Γκισιμές (βρύση). Έτσι ονομάζεται, ως σήμερα, η παραδοσιακή βρύση του χωριού και η περιοχή στο κάτω μέρος του χωριού, που αρδεύεται από αυτή τη βρύση, όπου υπάρχουν πολλά περιβόλια. * Οι Κωμιακίτες, όπως και οι άλλοι Ναξιώτες, ανέπτυξαν στενές σχέσεις με τα παράλια της Μ. Ασίας, την Πόλη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Μέχρι το 1897 πολλοί Ναξιώτες κι ανάμεσά τους Κωμιακίτες πήγαιναν και δούλευαν σε εποχιακές αγροτικές εργασίες, κυρίως στα αμπέλια, στην περιοχή της Σμύρνης και των Βουρλών, όπως και στην Πόλη, πολλοί από τους οποίους έμειναν εκεί, ιδίως στα Βουρλά . Οι κάτοικοι αυτής της κατεξοχήν ελληνικής πόλης ήταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία Ναξιώτες κι ανάμεσά τους πολλοί Κωμιακίτες, όπως οι Κορέδες, μεγαλέμποροι σταφίδας και προύχοντες των Βουρλών, πολλοί απ’ τους οποίους βρήκαν μαρτυρικό θάνατο από τους Τσέτες, όταν μπήκαν στα Βουρλά και τα έκαψαν στις αρχές Σεπτεμβρίου 1922. Αποτέλεσμα αυτών των σχέσεων της Κωμιακής με την Ανατολή είναι και το γεγονός ότι στην Κωμιακή κατέφυγαν κυνηγημένοι απ’ τους Τούρκους το 1822 τα αδέλφια Μαστροεργάκης και Μαστροκώστας Αγγελής από το Αϊβαλί και δημιούργησαν την πολυπληθή οικογένεια Αγγελή. Επίσης και άλλες οικογένειες της Κωμιακής έχουν ρίζες Μικρασιάτικες. Οι Καρούσηδες είναι Χιώτες, οι Μπιτζηλαίοι-Βιτζηλαίοι είναι απ’ το Αϊβαλί και ένα παρακλάδι του, οι Μπιτζηλάκηδες από την Κρήτη, που αργότερα έγιναν κι αυτοί Μπιτζηλαίοι-Βιτζηλαίοι. Οι Λεβαϊαννάδες είναι απ’ την Ικαριά. Το αρχικό τους επίθετο ήταν Κόχυλας, επίθετο που και σήμερα συναντάται ευρύτατα στην Ικαρία. Οι Χατζόπουλοι με ρίζες απ’ την Πόλη. Οι Κορέδες (Κορρέδες) με ρίζες από τους

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 8

φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

Άγιους τόπους. Οι Χωριανόπουλοι από την Πελοπόννησο, όπως και οι Πιτταράδες. Οι Αλιμπερτάδες και οι Φρατζέσκοι με ρίζες από Φράγκικες οικογένειες φεουδαρχών. * Στην Κωνσταντινούπολη έφυγε σε νεαρή ηλικία και ο Κωμιακίτης Σακελάριος Ι. Χωριανόπουλος, (γεννήθηκε το 1763 στην Κωμιακή) γιος του παπα-Γιάννη Εμμ. Χωριανόπουλου, του γενάρχη των Χωριανοπουλαίων της Κωμιακής (ήρθε από το Χαλκί όπου ήταν παπάς ο πατέρας του και η καταγωγή τους είναι από τη Σπάρτη). Ο Σακελάριος σε νεαρή ηλικία έφυγε στην Πόλη ή το Άγιο Όρος όπου εκάρη μοναχός και ονομάστηκε Άνθιμος. Το 1789 χειροτονήθηκε διάκος και συνδέθηκε με στενή φιλία με τον Εθνομάρτυρα Γρηγόριο Ε΄. Το 1797 έγινε πρωτοσύγκελος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και τον ίδιο χρόνο εκλέχτηκε με την υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, μητροπολίτης Σμύρνης. Ο Άνθιμος παρέμεινε Μητροπολίτης Σμύρνης επί 24 χρόνια. Το 1821 στις σφαγές της Σμύρνης συνελήφθη από τους Τούρκους και εστάλη σιδηροδέσμιος στην Κων/πολη, όπου σώθηκε χάρη σε υψηλά ιστάμενους φίλους του, για να συλληφθεί όμως και πάλι λίγους μήνες αργότερα μαζί με άλλους ιεράρχες και να ριχτεί στις πιο άγριες φυλακές της Κων/πολης. Εκεί, όντας φυλακισμένος, εκλέχτηκε Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, ονομασθείς Άνθιμος Γ΄. Ο Άνθιμος παρέμεινε Πατριάρχης μέχρι το 1824, όταν οι Τούρκοι τον καθαίρεσαν και τον εξόρισαν στη μακρινή Καππαδοκία. Ο Σουλτάνος σχεδίαζε τη δολοφονία του, επειδή αρνιόταν να αποκηρύξει την Επανάσταση του ’21, αλλά φοβήθηκε την αντίδραση των λαών της Ευρώπης. Πέθανε το 1842 σε ηλικία 80 ετών στη Σμύρνη και τάφηκε στο προαύλιο της αγαπημένης του εκκλησιάς του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στον απάνω μαχαλά της Σμύρνης. Στο ναό αυτό βρισκόταν αναρτημένο μέχρι το 1922 το πορτραίτο του. * Κατά την ίδια περίοδο της επανάστασης του 1821 πολλοί Ναξιώτες με αρχηγό τον Κωμιακίτη Φιλικό Νικόλαο Μικώνιο έσπευσαν να πολεμήσουν στον απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους και αγωνίστηκαν ηρωικά. Ο Μικώνιος ανδραγάθησε και τραυματίστηκε σε πολλές ναυμαχίες και μάχες. Ο Νικόλαος Μικώνιος είναι, μαζί με τον Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο (Λινάρδο) από τον Δαμαριώνα, οι σημαντικότεροι Ναξιώτες αγωνιστές του 1821. Γιος του Νικολάου Μικωνίου ήταν ο Ελευθέριος Μικώνιος, στρατηγός και για πολλά χρόνια Βουλευτής Νάξου και Κυκλάδων. * Κωμιακίτης είναι και ένας από τους πρώτους, κατά τον Μανώλη Γλέζο ο πρώτος, ναξιώτες κομμουνιστές. Ο Μήτσος Λεβογιάννης, λατόμος και οικοδόμος, που έφυγε απ’ το χωριό σε ηλικία 15 χρόνων, ορφανός από μάνα και στ λατομεία της Γκράβας στο Γαλάτσι πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Ομοσπονδίας Οικοδόμων Ελλάδας. Μέλος του ΣΕΚΕ και στη συνέχεια του ΚΚΕ από το 1923 και μέχρι το 1949 αφιέρωσε τη ζωή του στους αγώνες του ΚΚΕ. Συνελήφθη από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου 1936 και φυλακίστηκε στο κολαστήριο της Ακροναυπλίας, όπου το καθεστώς και ο Μανιαδάκης συγκέντρωσαν όλα τα κορυφαία και επικίνδυνα στελέχη του ΚΚΕ που ήταν εξόριστοι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας (νησιά, ορεινά χωριά

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 9
φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

κ.λπ.) για να τους παραδώσουν στη συνέχεια στους Γερμανούς κατακτητές και να εκτελεστούν οι περισσότεροι απ’ αυτούς κάθε φορά που οι Γερμανοί έκαναν αντίποινα στον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό. Το 1944 τον μετέφεραν μαζί με άλλους στο νοσοκομείο-φυλακή «Σωτηρία» απ’ όπου τους απελευθέρωσε με μια καλά οργανωμένη επίθεση ο ΕΛΑΣ. Με την απελευθέρωση πήρε μέρος στα Δεκεμβριανά στην ΑΘήνα. Το 1948 τον έστειλε το κόμμα στη Θες/νίκη να αναδιοργανώσει την Κομματική Οργάνωση που είχε εξαρθρωθεί από την Ασφάλεια. Εκεί συνελήφθη μαζί με άλλα 24 στελέχη του παράνομου ΚΚΕ, βασανίστηκαν, δικάστηκαν στο στρατοδικείο και ο αρχηγός της «σπείρας» όπως τον αποκαλούσαν οι «Αρχές» και οι εφημερίδες, Μήτσος Λεβογιάννης, καταδικάστηκε μαζί με άλλους 4, μεταξύ των οποίων και δυο γυναίκες, 4 φορές σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις φυλακές Επταπυργίου το ξημέρωμα της 30 Ιουνίου 1949 . * Από τα αναπτυγμένα παράλια της Μ. Ασίας οι Κωμιακίτες και οι άλλοι Ναξιώτες έφεραν πολλά πολιτισμικά στοιχεία και κυρίως μουσικά ακούσματα πάνω στα οποία καλλιέργησαν την παραδοσιακή μας μουσική. Η Κωμιακή μαζί με τον Κυνίδαρο και την Απείρανθο αποτελούν την κοιτίδα της ναξιώτικης μουσικής παράδοσης. Ο Μπιτζηλαιαδίστικος χορός και σκοπός, που μόνο στην Κωμιακή χορευόταν και τραγουδιόταν, είναι χαρακτηριστικό δείγμα του ρόλου που έπαιξαν οι κάτοικοι της περιοχής αυτής στη διαμόρφωση και εξέλιξη της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής, αυτής που σήμερα την ονομάζουν (κακώς) νησιώτικη μουσική. Ο Κωμιακίτης βιολάτορας Θεοφάνης Παντελιάς ο σημαντικότερος Ναξιώτης βιολιτζής, με τα μουσικά ακούσματα που έφερε απ’ τη Μ. Ασία γύρω στα 1920 με 1925, συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη και τον εμπλουτισμό της παραδοσιακής ναξιώτικης μουσικής. Αν και σύντομη χρονικά η παρουσία του Θεοφάνη Παντελιά (1920-1930) στην δημοτική μουσική παράδοση της Νάξου, αποτελεί αυτή σταθμό καθοριστικό στη μετεξέλιξη και τον εμπλουτισμό της. Η σημερινή παραδοσιακή ναξιώτικη μουσική έχει τις βάσεις της σ’ αυτή την περίοδο. Η ιστορία αυτού του τόπου και η πορεία των κατοίκων του διά μέσου των αιώνων είναι πολύ σπουδαία, άγνωστη όμως μέχρι πρόσφατα κι ως σήμερα στους πολλούς. Χρέος μας είναι να τη μελετήσουμε, να την αναδείξουμε και να τη διδάξουμε στις νεότερες γενιές. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Κοντελιέρης: Νάξος (1929) Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας (Π.Α.Ε.) 1908, σ. 115 Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου με θέμα «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων» σ. 831 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωμιακή τ. Α΄ 1996 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωμιακή τ. Β΄ 2001 Ν.Ι.Λεβογιάννης: Κωμιακή τ. Γ΄ 2005 Ν.Α. Κεφαλληνιάδης: Τα κάστρα της Νάξου.

ΚΩΜΙΑΚΗ ΝΑΞΟΥ 10

φύση-μνημεία-πρόσωπα του φιλόλογου Νίκου Ι. Λεβογιάννη

Γ. Παπαθανασόπουλος: Κυκλαδικά Νάξου, Αρχ. Δελτίο 1961/62 Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά: «Τα αρχαία λατομεία μαρμάρου της Νάξου», Αρχαιολογική Εφημερίς 131 (1992) Όλγα Φιλανιώτου: «Ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος Χωστής Κωμιακής», εφ. Κορωνίδα, Οκτ.-εκ. 2003, σ. 5 Αγγελική Σίμωσι: « Ένα αρχαίο λιμενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου» περ. Ναξιακά τχ. 26(64) Σεπτ-Νοεμβρ. 2007. Ν.Α. Κεφαλληνιάδης: Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των. Γ. Μαστορόπουλος: «Το μοναστήρι της Αγιάς», Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου «Η Νάξος διά μέσου των αιώνων (1994) Ν.Κεφαλληνιάδης: «Η Μονή Φανερωμένης», Οι εκκλησίες της Νάξου και οι θρύλοι των, τ. Α΄. Ιω. Κ. Προμπονάς: «Το τοπωνύμιο Κωμιακή», Κωμιακή τ. Β΄ σ. 15 Ν.Ι.Λεβογιάννης: «Τα βοσκίστικα- το λεξιλόγιο των βοσκών και της βοσκιάς στην Κωμιακή Νάξου», εκτενής αναφορά στα βασικά χαρακτηριστικά του γλωσσικού ιδιώματος της Κωμιακής. Ν.Ι.Λεβογιάννης: «Το τοπωνύμιο Αξός», Κωμιακή τ. Γ΄, σ.23 Γ.Μαστορόπουλος: «Οι εκκλησίες της Κωμιακής», Κωμιακή τ. Γ΄σ. 37-96 Κατερίνα Μαστοροπούλου: «Το τοπωνύμιο Αξός στην Κωμιακή», περ. Αρχατός τχ. 1/καλοκαίρι 2005, σ. 18 Στάθης Φατούρος: «Νάξος ή Αξός», περ. Αρχατός, τχ. 2/Οκτ-Νοεμβρ. 2005, σ, 14 Δ. Οικονομιδης, Ομότιμος καθηγητής Παν/μίου Αθηνών: « Το τοπωνύμιο Αξός στην Κωμιακή», περ. Αρχατός τ. 3/Ιαν.-Φεβρ. 2006, σ. 31 10