Βυζαντινή περίοδος (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Της Νάξου

Πολλοί μελετητές δέχονται την άποψη ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή της Τραγαίας – Απάνω Κάστρο και στη ευρύτερη περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο τ’ Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού. Ο κάμπος του Σαγκριού με τις πάρα πολλές μικρές αλλά σημαντικές εκκλησίες έχει χαρακτηριστεί ένας μικρός Μυστράς. Η μελέτη των επιγραφών έδειξε ότι η Νάξος ήταν έδρα τουρμάρχη, που ονομαζόταν Νικήτας, πριν από το 1080, αποτελούσε δηλαδή τούρμα, και ενός πρωτοσπαθάριου, του Ιωάννη. Το 1083 έγινε έδρα μητροπολίτη.
Πολλοί μελετητές δέχονται την άποψη ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή της Τραγαίας – Απάνω Κάστρο και στη ευρύτερη περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο τ’ Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού. Ο κάμπος του Σαγκριού με τις πάρα πολλές μικρές αλλά σημαντικές εκκλησίες έχει χαρακτηριστεί ένας μικρός Μυστράς. Η μελέτη των επιγραφών έδειξε ότι η Νάξος ήταν έδρα τουρμάρχη, που ονομαζόταν Νικήτας, πριν από το 1080, αποτελούσε δηλαδή τούρμα, και ενός πρωτοσπαθάριου, του Ιωάννη. Το 1083 έγινε έδρα μητροπολίτη.
Πολλοί μελετητές δέχονται την άποψη ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή της Τραγαίας – Απάνω Κάστρο και στη ευρύτερη περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο τ’ Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού. Ο κάμπος του Σαγκριού με τις πάρα πολλές μικρές αλλά σημαντικές εκκλησίες έχει χαρακτηριστεί ένας μικρός Μυστράς. Η μελέτη των επιγραφών έδειξε ότι η Νάξος ήταν έδρα τουρμάρχη, που ονομαζόταν Νικήτας, πριν από το 1080, αποτελούσε δηλαδή τούρμα, και ενός πρωτοσπαθάριου, του Ιωάννη. Το 1083 έγινε έδρα μητροπολίτη.
Το 727 ο στόλος του θέματος των Ελλαδικών και των Κυκλάδων νήσων εξεγέρθηκε εναντίον του Αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ του Ισαύρου και κατέπλευσε την βασιλεύουσα, αλλά το υγρό πυρ κατέστρεψε τον ελλαδικό και κυκλαδικό στόλο. Οι μελετητές ερίζουν για τα αίτια της εξέγερσης αυτής. Αλλά η συμμετοχή των Κυκλάδων στην πολεμική αναμέτρηση με τον αυτοκράτορα υπαινίσσεται σημαντική διοικητική και οικονομική υπόσταση.      

Τέλη του 7ου αρχές του 8ου αι. οικοδομείται το Κάστρο τ’ Απαλίρου, και ελέγχει όχι μόνο εκτεταμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις του νησιού, αλλά και τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Νάξου, Πάρου και Ίου, που πιθανότατα αποτελούσε τμήμα της διαδρομής από την Κρήτη στην Κωνσταντινούπολη. Η ίδρυσή του συνδέεται με τη δύσκολη εποχή των πρώτων αραβικών επιδρομών και εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της κρατικής μέριμνας για την αμυντική ενδυνάμωση των νησιών.   

Ωστόσο, η Νάξος φαίνεται ότι αρχίζει να αποκτά εξέχουσα θέση στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, που συνοδεύεται από οικονομική άνθηση, τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.), με την σύνδεσή της με την Εικονομαχία. Αυτή η σύνδεση αντανακλά, πιθανότατα, όπως συνέβη και σ’ άλλες επαρχίες της αυτοκρατορίας, διοικητική αναδιάρθρωση του νησιού, στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων των Ισαύρων. Η αναδιάρθρωση αυτή έφερε ανακατατάξεις στην τοπική κοινωνία με τη δημιουργία νέων κρατικών υπηρεσιών και τη μερική εγκατάσταση ξένου στρατιωτικού πληθυσμού: πρόκειται για τους καλλιεργητές-στρατιώτες, για τον θεματικό στρατό.

Τα μνημεία της Νάξου, τηρουμένων των αναλογιών, υπαινίσσονται δημογραφική άνθηση κατά τον 8ο και 9ο αι., η οποία προφανώς συνοδευόταν και από ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες στη σφαίρα της τοπικής αλλά, πιθανότατα, και της ευρύτερης παραγωγής και οικονομίας.   
Πεντακόσιες περίπου εκκλησίες, όλων των ρυθμών και των τύπων και μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα, μαρτυρούν πως σ’ αυτό το νησί, που υπήρξε πρωτοπόρο στη σμίλευση του μαρμάρου αλλά και στο σμίλευμα πολιτισμών όπως ο Κυκλαδικός, και στα Βυζαντινά χρόνια έζησαν άνθρωποι που δοκίμασαν ανάμεσα στους πρώτους νέους τρόπους στην αρχιτεκτονική, στην αγιογραφία, στην προσπάθεια να εκφράσουν τον εσώτερο εαυτό τους.

Το νησί μπορεί να επιδείξει τη δική του αρχιτεκτονική φυσιογνωμία: υπάρχουν αρχαίοι ναοί που μετατράπηκαν σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως ο Άγιος Ιωάννης στο Γύρουλα Σαγκρίου. Συναντάμε ναούς στους οποίους διακρίνονται πολλές οικοδομικές φάσεις, ξεκινώντας από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, στην Παναγία την Πρωτόθρονο στο χωριό Χαλκεί στην Παναγία τη Δροσιανή στο χωριό Μονή, στο Φωτοδότη Χριστό στο χωριό Δανακό. Υπάρχουν παλαιοχριστιανικές βασιλικές με σύνθρονο, όπως η Παναγία η Πρωτόθρονος, ένας, αλλά σπουδαιότατος τρίκογχος ναός, η Παναγία η Δροσιανή, σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί, όπως ο Άγιος Μάμας στην Ποταμιά, ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης στην Τραγαία, οι Άγιοι Απόστολοι στο Μετόχι, η Παναγία η Πρωτόθρονος, όπως διαμορφώθηκε στα μεσοβυζαντινά χρόνια και διατηρείται έτσι μέχρι σήμερα, με διάφορες προσθήκες βέβαια.
Ακόμα ναοί του τύπου του ελεύθερου σταυρού, όπως η Παναγία η Καλορίτισσα ή Καλορείτσα, η Παναγία στον Αρχατό, η Παναγία η Δαμινιώτισσα, καμαροσκέπαστες βασιλικές, μονόκλιτες τρουλαίες βασιλικές, δίκοχοι ναοί.

Στη Νάξο υπάρχει χρονολογικά αδιάσπαστη ενότητα μνημείων από τον 7ο έως τον 14ο αι., τόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο και από την άποψη του ζωγραφικού διάκοσμου. Ανάμεσα στα πιο σημαντικά μνημεία για τον ελληνικό χώρο αλλά και τη ΝΑ. Ευρώπη γενικά, η Παναγία η Δροσιανή στη Μονή, της οποίας το παλαιότερο στρώμα των τοιχογραφιών είναι του 7ου αι., ακόμη παλαιότερες θεωρούνται ο Άγιος Γεώργιος στις Μέλανες κι ο Φωτοδότης Χριστός στο Δανακό. Επίσης οι ανεικονικές εκκλησίες του 9ου αι., η Αγία Κυριακή στ’ Απεράθου,  Άγιος Αρτέμιος στο Σαγκρί, ο Άγιος Ιωάννης στ’ Αδησαρού. Οι τρεις εκκλησίες, μαζί με τα ανεικονικά στρώματα τοιχογραφιών άλλων εκκλησιών, αποτελούν πιθανότατα το μεγαλύτερο σύνολο ανεικονικής ζωγραφικής στην Ελλάδα. Έχει διαπιστωθεί ότι όχι μόνο ο αριθμός των τοιχογραφημένων μνημείων, περισσότερα από 100, στη Νάξο, είναι ασύγκριτα μεγαλύτερος απ’ αυτόν που έχει βρεθεί σ’ όλες τις άλλες Κυκλάδες, αλλά και ότι τελικά είναι πρωταρχικός στο επίπεδο της Ελλάδας.
Μοναδικά σύνολα τοιχογραφιών, στην Παναγία τη Δροσιανή, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, στην Παναγία την Πρωτόθρονο, όπου οι τοιχογραφίες σώζονται σε πέντε στρώματα, παλαιοχριστιανικό, εικονομαχικό, δύο του 11ου αι. και το του 13ου αι. Τέλος, στον Άγιο Γεώργιο το Διασορίτη, ένα από τα σημαντικότερα σύνολα τοιχογραφίας κατά τον 11ο αι., σ’ όλο το Αιγαίο. Η Δροσιανή διασώζει το πληρέστερο για την εποχή του, εικονογραφικό πρόγραμμα. Μοναδικές παραστάσεις, η Παναγία η Νικοποιός και ο Χριστός στον τρούλο σε δύο στηθάρια, δηλαδή δυο φορές σε προτομή. Η Παναγία Νικοποιός είναι μια Παναγία Βρεφοκρατούσα, η οποία όμως κρατά με τα δυο χέρια δίσκο, μέσα στον οποίο εικονίζεται ο Χριστός. Η διπλή απεικόνιση του Χριστού σε τρούλο αποτελεί μοναδικό δείγμα από την προεικονοκλαστική  εποχή. Στο ένα στηθάριο ο Χριστός έχει βραχύτατο γένι και κρατά ευαγγέλιο, στο άλλο έχει γενειάδα και κρατά ειλητό. Μάλλον ότι οι δύο διαφορετικές αποδόσεις ήθελαν να τονίσουν τις δύο φύσεις του Χριστού, τη θεία και την ανθρώπινη.

Αυτό το μνημειακό σύνολο αποτελεί την εγκυρότερη ιστορική μαρτυρία ότι η Νάξος κατείχε στα βυζαντινά χρόνια εξέχουσα θέση στο διοικητικό, εκκλησιαστικό, οικονομικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, ανάμεσα στα νησιά του Ν. Αιγαίου.
Και επειδή το «Βυζάντιο» δεν τελειώνει με τη πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 ή το 1453, αλλά «συνεχίζεται» παντού στον ελληνικό χώρο παρά τις κατακτήσεις, σημαντικά είναι και στη Νάξο τα λεγόμενα μεταβυζαντινά μνημεία.
Όμως, το νησί είδε τη Γένοβα και τη Βενετία ν’ αυλακώνουν τη θάλασσα στον αγώνα για ηγεμονία, γνώρισε τον επεκτατισμό των Τούρκων, τον εμπορικό ανταγωνισμό των δυνάμεων, την πειρατεία, ένιωσε στο σώμα του τι σημαίνει  να σε διεκδικεί και η Χριστιανοσύνη και το Ισλάμ. Γνώρισε την προδοσία, τη λεηλασία, την αμείλικτη ερήμωση, είδε τα χρήματα, τα εμπορεύματα, τους ανθρώπους ν’ αλλάζουν συχνά χέρια. Επανειλημμένα τα κελλάρια του κρασιού, οι αποθήκες του λαδιού ληστεύτηκαν, ανάμεσα στη βία  και την αδικία βρέθηκαν πολλές φορές οι κάτοικοί του.